Καραμανλήδες εκκλησιαστικοί λόγιοι και η συμβολή τους στο κολλυβαδικό ζήτημα

Καραμανλήδες (Ρωμιοί τουρκόφωνοι) λόγιοι εκκλησιαστικοί άνδρες εντοπίζονται από τα μέσα του ιη΄ έως τις αρχές του ιθ΄αι. τόσο στην αθωνική χερσόνησο, όσο στα νησιά του Αιγαίου, στα μικρασιατικά παράλια αλλά και σε αυτήν την ίδια τη μικρασιατική ενδοχώρα. Οι Καραμανλήδες αυτοί λόγιοι, συντασσόμενοι στο πλευρό των Κολλυβάδων πατέρων, συγκροτούν ένα δίκτυο προσώπων, η δράση των οποίων λειτουργεί σε πολλά επίπεδα.

Αφ' ενός, το αντιγραφικό τους έργο στο χώρο της ασκητικής γραμματείας των μεγάλων νηπτικών πατέρων της ορθόδοξης Ανατολής από το  δ΄έως ιδ΄ αι. αποτελεί πρόδρομο Φιλοκαλικής Αναγέννησης που θεμελιώθηκε από τους πατέρες της Φιλοκαλίας (αγίους Μακάριο Κορίνθου, Νικόδημο Αγιορείτη και Παΐσιο Βελιτσκόφσκι).

Αφ' ετέρου, το δίκτυο αυτό επέδειξε μεταφραστικό και εκδοτικό της κολλυβαδικής γραμματείας έργο, καθώς και εκτεταμένη κηρυκτική και διδακτική δραστηριότητα, πρεσβεύοντας την διατήρηση της ορθόδοξης εκκλησιαστικής τάξης και παράδοσης.

Με τον τρόπο αυτό, το εν λόγω δίκτυο λειτούργησε αφυπνιστικά για τον τουρκόφωνο Ελληνισμό της Ανατολής, ο οποίος σταδιακά υποχρεώθηκε να έρθει αντιμέτωπος με το προελαύνον μέχρι τα βάθη της μικρασιατικής ενδοχώρας νεωτερικό ρεύμα του Διαφωτισμού.